In februari 2023 trad Rolien Sasse als directeur aan bij Pax. Sasse heeft een lange staat van dienst in diverse leidinggevende functies in de internationale samenwerking, met meest recent een focus op de relatie tussen water, klimaat en conflict. Bovendien heeft zij uitgebreide leiderschapservaring als manager en mediator. Zij woonde en werkte geruime tijd in het buitenland. We interviewen haar eind januari net voordat zij ontmoetingen heeft met verschillende ambassadeurs uit landen als Irak en Kosovo, en met mensen van de EU op het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag.

Door Evelien Polter & Joke van der Neut

Pax is de grootste vredesorganisatie van Nederland, het kreeg in 2017 met enkele andere organisaties de Nobelprijs voor de vrede. Pax werkt aan de bescherming van burgers tegen oorlogsgeweld, aan het beëindigen van gewapend geweld en het opbouwen van inclusieve vrede. Pax pleit niet voor een algehele ontwapening, maar wel voor het verbieden van wapens die veel burgers treffen, zoals chemische en nucleaire wapens of clustermunitie. Het gaat Pax vooral om het realiseren van een duurzame en rechtvaardige vrede waarin (alle) burgers beschermd worden. Pax kijkt daarvoor naar een brede aanpak met het internationaal recht als kader, waarin diplomatie, defensie en internationale samenwerking gezamenlijk worden ingezet.

Wil je iets vertellen over je eigen geschiedenis?

“Ik ben opgevoed in een Nederlands-hervormd gezin met veel aandacht voor rechtvaardigheid. In de jaren tachtig tijdens mijn middelbareschooltijd in Arnhem was ik onder de indruk van de Ikon-reportages over de roerige tijd in Latijns-Amerika. De staatsgrepen en dictaturen in El Salvador, Chili en Nicaragua hielden me bezig. Ik koos voor een studie politieke wetenschappen met ontwikkelingssamenwerking als specialisatie. Met mijn man, een niet-westers-socioloog, die ik als student had leren kennen aan de Universiteit Leiden, ging ik kort na mijn studie naar Sierra Leone en Cambodja. Ik ben daar gaan werken aan de opbouw van de samenleving en werkte afwisselend voor ngo’s en ministeries. De kwetsbaarheid van vrede heb ik daar sterk ervaren. Het waren beide landen die in de jaren zestig goed ontwikkeld waren met goede universiteiten. Die zijn helemaal kapot gemaakt, ook mentaal kapot, iedereen had trauma’s. Echt vreselijk. Dat was voor mij een shock, omdat ik altijd had gedacht in een lineaire ontwikkeling en vooruitgang.
In 2002 keerde ik terug naar Nederland. Ik ging aan de slag bij Simavi, een ontwikkelingsorganisatie op het gebied van water en sanitair. Na tien jaar in Nederland trok het buitenland opnieuw. In 2012 vertrok ik met mijn gezin voor vier jaar naar Kenia, waar ik belangstelling kreeg voor conflicten rondom water, die ik op veel plaatsen zag oplaaien. Om conflicten beter te leren begrijpen, volgde ik na terugkeer in Nederland een opleiding mediation. Ik had net mijn diploma op zak, toen de baan bij Pax voorbijkwam.”

Bezuinigd op de soft powers en geïnvesteerd in hard powers.

Volgens Pax is vrede de aanwezigheid van rechtvaardigheid en gelijkheid, gelijke rechten en economische zekerheid. Internationale samenwerking is een belangrijke manier om conflicten te voorkomen. Hoe werkt Pax aan vrede?

“Pax zegt: werk aan een goede defensieve capaciteit zodat je niet overrompeld kan worden en zorg tegelijkertijd voor sterke diplomatieke betrekkingen en een functionerende internationale rechtsorde. Probeer ook buiten de NAVO-partners te vinden. Sommige BRICS-landen, en andere zuidelijke landen, die hebben ook een stem en invloed, soms meer dan wij. Gebruik en versterk die netwerken. En versterk het internationaal recht. Je ziet nu een andere ontwikkeling en dat is heel zorgelijk. Er wordt bezuinigd op de soft powers en geïnvesteerd in hard powers. Wij zijn er echt voor om risico’s te analyseren en ook serieuze oplossingen te vinden en niet om te vervallen in een alles of niks, een zwart-witdenken. Dat is soms lastig in de communicatie, maar de wereld is complex.”

Hoe is Pax georganiseerd?

“Pax is een stichting met het hoofdkantoor in Utrecht en een paar kleine kantoren in een aantal landen waar wij met lokale partners programma’s uitvoeren, zoals in Irak en Zuid-Soedan. We hebben ook iemand in Brussel en in New York.
In Nederland ondersteunen wij zo’n 60 zelfstandige vrijwilligersgroepen die zich in hun omgeving inzetten voor vrede, de Ambassades van Vrede. Veel van die groepen hebben een kerkelijke of andere levensbeschouwelijke achtergrond, maar komen ook voort uit andere maatschappelijke initiatieven. Het hoogtepunt van de inzet van de Ambassades van Vrede is de jaarlijkse Vredesweek in september, maar velen organiseren ook in andere maanden activiteiten. Pax maakt de vredeskrant en een liturgie voor de kerkelijke groepen en we steunen hen in het organiseren van evenementen. We bieden een platform waarbinnen de vredesgroepen hun activiteiten kunnen delen.
Pax krijgt subsidie van de overheid voor specifieke internationale programma’s die wij uitvoeren om in conflictlanden vrede te bevorderen. We hebben zo’n honderd betaalde medewerkers in dienst. De meeste van onze mensen werken aan projecten in het buitenland waar we met lokale organisaties samen werken.”

“Pax houdt zich bezig met de defensie-industrie. We hebben specialisten in dienst die veel weten over wapens, over drones en over automatische wapens, de ‘killer robots’ en kernwapens. We volgen ook de trends in de wapenhandel en kijken naar wie in bepaalde wapens investeren. We hebben een expert in internationaal recht en praten mee over betere regels voor de bescherming van burgers en vredesmissies. Dat werk is er allemaal op gericht om burgers zo goed mogelijk te beschermen tegen de vreselijke impact van conflicten. Pax werkt zoals gezegd ook aan het opbouwen van vredige samenlevingen. Zo hebben wij specialisten op het gebied van non violent action. We ondersteunen activisten die zich verzetten tegen onderdrukking. Zo trainen we lokale vrouwengroepen in leiderschap en organisatie om te zorgen dat ze weten hoe ze zichzelf en elkaar kunnen beschermen.
Tot slot hebben we een medewerker in New York en één in Brussel die op internationaal niveau regelgeving beïnvloeden, bijvoorbeeld voor bedrijven ter bescherming van burgers, of afspraken die gemaakt worden tussen landen bij de Verenigde Naties. We werken vaak samen met andere organisaties zoals mensenrechtenorganisaties of groepen die zich bezighouden met milieu en klimaat.”

Stoppen met het leveren van F-35-reserveonderdelen

Kun je een concreet voorbeeld geven van het werk van Pax?

“Een prachtig klein en helder voorbeeld was in Zuid-Soedan waar afgelopen jaar spanningen tussen twee etnische groepen waren. Dat was in het verleden ook al eens geweest. Toen had Pax geïntervenieerd om mediëren mogelijk te maken. En dat hebben we nu ook weer gedaan, we brachten iedereen bij elkaar, de leiders en de vrouwen. Uiteindelijk is er zo weer een nieuw vredesakkoord tussen deze groepen gekomen.
We werken van onderaf door groepen samen te brengen en te mobiliseren en van bovenaf door te lobbyen op politiek niveau. Wij werken vanuit twee kanten en proberen die te verbinden. Daarbij vinden we het heel belangrijk om te luisteren naar de stemmen van de mensen die slachtoffer zijn, om die de kans te geven om het voortouw te nemen. Welke positie nemen zij in, wat is hun belang, wat maken zij mee, hoe beschermen we deze mensen het best. Dat is voor ons vaak de toetssteen voor ons werk, samen met het internationale recht.”

“Een ander voorbeeld is de rechtszaak tegen de Nederlandse staat om te stoppen met het leveren van F-35-reserveonderdelen aan Israël. Pax spande de rechtszaak aan, samen met Oxfam Novib en The Rights Forum. Deze zaak hebben we in hoger beroep gewonnen. Sindsdien is het verboden om de onderdelen naar Israël te exporteren, maar Nederland levert deze nu via Amerika aan Israël. Daarom hebben we een tweede kortgeding aangespannen, want de regels zijn heel duidelijk dat het om een verbod op de eindgebruiker gaat. De staat is in cassatie gegaan tegen het hoger beroep. De advocaat-generaal die advies uitbrengt aan de Hoge Raad heeft ons al in het gelijk gesteld. Het is nu spannend of de Hoge Raad dat advies overneemt. We verwachten de uitspraak binnenkort. De rechtszaak is voor ons heel fundamenteel, we willen dat Nederland niet medeplichtig is aan mensenrechtenschendingen door de bombardementen.”

Zijn jullie ook actief in het Midden-Oosten?

“Ja, in Irak, Libanon en Syrië en wij hebben partners in Israël en Palestina, met name in de Palestijnse gebieden op de Westelijke Jordaanoever. Bijvoorbeeld partnerorganisaties die mensen helpen zich te verzetten op een niet-gewelddadige manier. Er is nu echt een genocide gaande tegen de Palestijnen. Hun erfgoed wordt vernietigd en alles wat herinnert aan het feit dat zij daar al eeuwen leven. We helpen en ondersteunen het vrijwilligersnetwerk dat probeert om familieverhalen als erfgoed te behouden.
We onderhouden ook contact met Joodse vredesorganisaties, wisselen informatie uit, zijn solidair met hen. De Israëlische Vredesbeweging staat nu ook onder enorme druk.”

Slachtoffers en daders

Wil je iets vertellen over de morele dilemma’s waar jullie mee te maken hebben?

“Conflicten zijn vaak niet eenduidig maar hebben een lange geschiedenis en trauma’s aan beide kanten. Heel vaak zijn daders zelf slachtoffer geweest. Bijvoorbeeld jongens die gekidnapt en opgevoed zijn door rebellen, die gedrogeerd zijn om heftige dingen te doen. Dat zijn daders, maar ook slachtoffers. Hoe ga je met die mensen om? We gaan in gesprek met de lokale bevolking en vragen aan hen of deze mensen terug mogen keren. Er zijn vaak traditionele manieren om waarheid te vinden, schuld te bekennen en tot verzoening te komen. Wij bepalen niet hoe ze dat doen. Ik zeg wel eens: “De beste basis om iets nieuws op te bouwen is elkaars verdriet en pijn te herkennen en te erkennen, als het kan zelfs samen te rouwen.” Maar dat is voor mensen die midden in een oorlog staan vaak nog lang niet mogelijk. Dat vereist veel tijd. Mensen willen vaak eerst waarheidsvinding. Weten wat hun geliefden is overkomen. En erkenning van en verantwoording voor wat er is gebeurd.
Het is belangrijk dat aanstichters, leiders, voor het gerecht komen, maar iedereen die hen volgde ook? Waar ligt die grens? Dat is een dilemma. En dat kunnen eigenlijk alleen de slachtoffers met elkaar bepalen. Lokale partners doen meestal dit werk, maar soms zijn wij als neutrale partij nodig. Op sommige plekken, zoals in Zuid-Soedan, hebben wij een kantoor met lokale medewerkers. We werken daar veel met de kerken.”

Is het moeilijk om een neutrale positie in te nemen?

“Bij bemiddeling tussen dorpen of stammen nemen we een onpartijdig positie in. Bij grote politieke kwesties kiezen we de kant van de onderdrukten, dan zijn we niet neutraal. Daarin zijn we anders dan strikt humanitaire organisaties. We proberen geen deel te worden van het conflict en emotioneel enige afstand te houden om met verschillende partijen te kunnen blijven praten en te kijken waar kansen liggen voor een beëindiging van het conflict, maar welke rol we innemen is echt context afhankelijk. Dat verschilt per conflict.”

Door de maatregelen die Trump neemt staat wereldwijd humanitaire hulp zwaar onder druk en de internationale rechtsorde wankelt. In Europa krijgt radicaal-rechts steeds meer aanhang en macht. Hoe kijkt u aan tegen deze ontwikkelingen?

“Het is een lastige tijd. De NAVO doet wereldwijd de helft van alle uitgaven aan defensie maar voor de militaire verdediging is Europa afhankelijk van Amerika. Dit is heel risicovol met de huidige onvoorspelbare Amerikaanse president. Ook binnen Europa hebben we een tweespalt. Poetin stimuleert radicaal-rechts in Europa. Sociale media versterken deze invloed. Deze ondermijning is een groot risico voor de democratische rechtsstaat. Een lichtpuntje is dat meer mensen dat nu zien en zich uitspreken, dat er mondiaal een tegenbeweging is van mensen die de ondermijning van de rechtsstaat niet acceptabel vinden. Ik denk dat de wortels van die tegenbeweging heel diep in onze samenleving verankerd zitten. Het gaat hierbij om vertrouwen in de rechtsstaat, de vrijheid van meningsuiting en de gelijkheid van alle mensen. En niet alleen in onze samenleving, maar in heel veel landen, ook waar dictaturen zijn. Er zijn sterke onderstromen die de corrupte leiders helemaal zat zijn. Het gaat erom om die te mobiliseren.”

Michael Ignatieff schrijft in zijn boek Gewone deugden, dat in het grootste deel van de wereld deugden als tolerantie, vergevingsgezindheid, vertrouwen en veerkracht samen een moreel kompas vormen, zowel in kosmopolitische metropolen als in achterstandswijken. Kunnen wij in Nederland en Europa iets leren van andere landen en continenten?

“We kunnen veel leren van landen waar onderdrukking is, zoals Soedan, Oekraïne en Palestina, van hoe mensen zich daar staande houden. Deze landen hebben sterkte democratische bewegingen die niet opgeven. Neem Syrië, de mensen daar zeggen: “We laten niet gebeuren dat dit land weer afglijdt.” Die mensen hebben steun nodig en zijn sterk gemotiveerd. Pax heeft daar een paar bijeenkomsten met maatschappelijke organisaties meehelpen organiseren. Onze vraag is dan: “Hoe kunnen we helpen om dit land weer op te bouwen?” We kunnen van hen leren om te vechten voor onze vrijheid en voor vrede.”

Een ander onderwerp: kernwapens. Dat is voor Pax ook nog steeds een speerpunt?

“Poetin, Israël en Noord-Korea vormen allemaal nucleaire dreigingen. Rusland heeft kernwapen in Belarus geplaatst. Op Nederlands grondgebied, in Volkel, liggen kernwapens waar Amerika zeggenschap over heeft, maar die onze piloten met F-35’s zouden moeten gaan droppen. Het is democratisch onacceptabel dat Nederland daar niet transparant over is en geen verantwoordelijkheid voor heeft, terwijl we er een actieve rol in hebben. We willen dat de Nederlandse regering erkent dat het risico op een kernoorlog toeneemt.
We hebben bij Pax een groep van supporters, de club van 100, die kernwapens op de agenda houden. Wij adviseren regelmatig de Tweede Kamer en schrijven stukken. Pax werkt aan ontwapening en herstel van overleg over kernwapenproductie. De meerderheid van de landen in de wereld wil dat. Kernwapens zijn gevaarlijker dan ooit tevoren. Want als je eenmaal met kernwapens begint, dan is dat echt einde verhaal.”

Defensiebudgetten of ontwikkelingssamenwerking

Rutte kwam in zijn eerste toespraak als voorzitter van de NAVO met een alarmerend verhaal over de toestand in de wereld en de noodzaak voor meer geld naar defensie.  In een artikel in de NRC werd geanalyseerd dat in zijn toespraak alle propagandatechnieken gebruikt werden. Hoe kunnen wij ons nog een goed oordeel vormen?

“Ik denk dat Rutte zo’n toespraak houdt omdat men het defensiebudget wil verhogen. Heel veel propaganda komt tegenwoordig zonder analyse in de pers. Netanyahu zegt dit, Poetin dat. Journalisten zouden er meer commentaar op moeten geven. Dat doen ze steeds minder, om maar neutraal te blijven. Maar om op de inhoud van zijn toespraak in te gaan het volgende: Pax is voorstander van versterking van de Europese defensie. We zijn te afhankelijk van Amerika en er is wel degelijk een dreiging. Defensie kan op dit moment het beschikbare geld niet besteden door problemen met het tekort aan medewerkers, kennis en grondstoffen. Geld is niet het probleem. Het feit dat we de defensie-industrie willen versterken moet wel heel kritisch gevolgd worden. Er worden grote winsten gemaakt die in de zakken van aandeelhouders verdwijnen. De militaire versterking moet gebeuren in combinatie met versterking van soft powers en meer controle op de defensie-industrie. Die industrie is nu uitgesloten van regelgeving op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Wij vinden dat de industrie verantwoordelijkheid moet nemen en zich bijvoorbeeld moet committeren dat zij niet investeren in verboden wapens en geen wapens leveren aan landen die mensenrechten schenden. De Europese regels over maatschappelijk ondernemen en mensenrechten, die nu gelden voor de industriesector, zouden ook moeten gelden voor de defensie-industrie.
In Europa wordt militair slecht samengewerkt en elk land beschermt zijn eigen industrie. Als je in Europa goed zou gaan samenwerken en je export aan landen, die mensenrechten schenden, zou stoppen, dan schatten wij in dat je heel goed met het huidige budget je defensie kan versterken tot het niveau dat we nodig hebben. Er wordt dus oneigenlijk gebruik gemaakt van een dreigende situatie. Wat ons echter het meeste beangstigt is dat er tegelijk wordt bezuinigd op alle andere middelen die vrede en veiligheid kunnen bevorderen.”

Op ontwikkelingssamenwerking gaat de regering per 1 januari 2026 bezuinigingen. Treft deze bezuiniging ook Pax?

“Jazeker, vanaf januari 2026 raken we een groot deel van onze financiering kwijt. We zijn klein en het verlies van subsidies is daarom mijn grote zorg. Dat gebeurt niet alleen bij Pax, maar wereldwijd bij alle vredesorganisaties. En er zijn er al niet zo veel. De capaciteit wordt steeds kleiner. Daarmee verdwijnen veel programma’s die voor vrede en stabiliteit zorgen. Zo verdwijnt ook het tegengeluid en een goede analyse van wat de dreiging is, wat er nodig is, wat reëel is. Want voor een tegengeluid is expertise nodig. We zijn een vredesorganisatie gebaseerd op kennis en bewijslast. Niet op basis van onze persoonlijke meningen. Ik leer veel van onze experts op het gebied van conflict, non-violent action, wapensystemen en ontwapening. Maar we zijn niet enkel een kenniscentrum. Wij hebben een moreel en een politiek motief. We zijn er om slachtoffers en burgers te beschermen en conflicten te beëindigen en te vermijden. En wij hebben ook een beweging in Nederland, met vredesambassades, met jongeren. Wij zijn niet politiek neutraal. We hebben alleen geen partijpolitieke bedoeling. Maar we staan wel voor iets. Wij maken rapporten op basis van analyses en voeren bewijslast aan waarmee we overtuigend een politieke boodschap geven. Niet op basis van onderbuikgevoelens.

We zullen onze steun aan mensen in oorlog nu op diverse plekken moeten afbouwen, juist nu er zoveel brandhaarden in de wereld zijn. Onze medewerkers hebben expertise opgebouwd, netwerken en vertrouwen. Dat is nu in gevaar en dat is onze grote zorg. Het stoppen van financiering is vreselijk voor onze partners in landen waar mensen onderdrukt worden. Wij zijn hun reddingslijn die ze kwijtraken. Een drama. We doen er daarom alles aan om deze bezuinigingen te stoppen en zoeken tegelijk naar andere middelen om ons vredeswerk in Palestina, Zuid-Soedan, Syrië en andere conflictgebieden voort te zetten.”

Is er iemand waardoor u bevlogen blijft voor uw werk aan vrede?

“Ik ben geïnspireerd door een boeddhistisch leider uit Cambodja, Maha Ghosananda. Hij speelde een grote rol in de vredesbesprekingen en het bij elkaar brengen van mensen na de oorlog. Zijn wijsheid is universeel en vergelijkbaar met die uit het Nieuwe Testament en de islam. Het gaat om vergeving, acceptatie, solidariteit en liefde. Het zijn universele boodschappen die ons als mensen bij elkaar houden. Als tegenwicht tegen het egoïsme, jaloezie en angst. Het gaat erom de positieve krachten te omarmen. Elke godsdienst vertelt je dat. Dat inspireerde me in Cambodja in het boeddhisme. Maar ik zie die overtuiging terug in de praktijk bij al onze partnerorganisaties in de landen waar wij mee werken.”